Nhar id-29 ta’ Marzu 1899 Francesco Vella mill-Mellieħa tħallas sitt liri sterlini mill-Gvernatur li kien imexxi Malta għax dak i-żmien konna kolonja fl-Imperu Britanniku. Tliet xhur qabel kienet saret talba lill-Gvernatur Britanniku f’isem Francesco Vella, ‘tal-Malti’, biex jagħtuh ħames liri talli korra fuq il-post tax-xogħol. Talab il-flus biex ikun jista’ jixtri karrettun flok dak li tgħaffiġlu biex ikompli jaħdem għall-familja meta jfiq.
Fil-kitba tiegħu dwar dan l-inċident, Jimmy Muscat jgħidilna li Francesco u “ħaddiema oħra kienu qed jimlew il-karrettun bit-terrapien … biex jirranġaw it-toroq, meta waqa’ s-saqaf ta’ għar fuqu u fuq sħabu. Hu pprova jħin lil ċertu V. Caruana li miet mirdum u hu stess weġġa’ gravi.”
.Ma nafux jekk saritx talba f’isem il-qraba ta’ Caruana biex ikun xi kumpens għall-mewt tiegħu. Anki t-talba għal Vella ma kinetx biex il-familja tiegħu jkollha biex tgħix waqt li hu kien korrut bix-xogħol
Is-Supretendent tax-Xogħolijiet Pubblċi rrikkmanda li Francesco jingħata sitt liri sterlini għad-danni li ġarrab għax tgħaffiġlu l-karettun. Id-Deputat Gvernatur approva l-ħlas waqt li ordna li s-sitt liri sterlini jittieħdu mill-flus li kien hemm ivvutati għat-tiswijiet tat-toroq tar-4 Distrett li kien jinkludi lill-Mellieħa. Il-vot għat-tiswija tat-toroq kien meħtieġ ħafna mill-bdiewa għax. Muscat jgħidilna li fl-1878, 20 sena qabel ma sar l-inċident fejn korra Vella u miet Caruana, kien hemm bżonn nefqa ta’ 1,500 lira sterlina biex jiġu rranġati t-toroq u l-passaġġi li kienu jieħdu għall-għelieqi madwar il-Mellieħa. Imma l-awtoritajiet dehrilhom li dik somma kbira ta’ wisq ta’ flus biex tintefaq fuq numru żgħir ta’ bdiewa u ddeċidew li joħorġu 100 lira sterlina meta l-bdiewa talbu biex jiġu rranġati t-toroq u l-passaġġi.
Muscat jispjega li “bejn l-1853 u l-1862, l-artijiet ta’ l-Aħrax, Kammieh, Barrani, Dar il-bajda u Ghain Toffiha, kollha fl-inħawi tal-Mellieħa, ġew mogħtija bi qbiela” kellhom isiru ħafna toroq u passaġġi biex il-bdiewa jkunu jistgħu jilħqu l-għelieqi li ngħataw. “Issa ġara li ħafna minn dawn it-toroq, biż-żmien u bil-maltemp, u iktar u iktar bl-aħħar maltempata (fl-1877), kienu mtlew ħofor u gandotti fondi kif ukoll b’ħafna radam, tant li ma kontx tista’ tgħaddi minnhom.”
L-awtoritajiet iddeċidew li jonfqu 100 lira sterlina fuq it-tiswija tat-toroq “kemm jista’ jkun malajr biex titnaqqas it-tbatija tal-bdiewa u biex dawn ma jkollhomx skuża li jirrifjutaw li jħallsu l-qbiela minħabba li ma setgħux jaslu fl-għelieqi tagħhom.” Kien fuq dan ix-xogħol ta’ tiswija fejn ġara l-inċident fl-1898 li waqa saqaf ta’ għar u radam u weġġa’ lil Vella u qatel lil Caruana u kisser il-karrettun ta’ Vella.
Dak iż-żmien min ikorri fuq il-post tax-xogħol u r-romol u l-iltiema ta’ dawk li kienu jmutu fuq il-post tax-xogħol kellhom jitolbu l-karità għax ma kienx hemm ħlas bid-dritt għall-korriment fuq ix-xogħol.
L-ewwel darba li partit politiku ħadem biex dan il-ħlas jidħol bi dritt għall-ħaddiema li jkorru kien fl-1921 fl-ewwel Programm Elettorali tal-Partit Laburista. Reġa’ ssemma’ wkoll fil-Programmi Elettorali tiegħu tal-1924 u 1927.
Tul is-sena 1928 il-Partit Laburista kellu jhedded li jwaqqa’ l-gvern tal-Partit Kostituzzjonali li kien jiggverna bl-appoġġ tiegħu jekk ma jgħaddix il-liġi tal-korriment fuq il-post tax-xogħol biex il-ħaddiema li jkorru, u r-romol u l-iltiema tal-ħaddiema li jitilfu ħajjithom fuq il-post tax-xogħol, jingħataw ħlas bi dritt biex ikollhom għajnuna biex jgħixu.
Il-Partit Kostituzzjonali kien qed ikaxkar saqajh biex jgħaddi l-liġijiet soċjali favur il-ħaddiema li ried il-Partit Laburista. Kien bil-kundizzjoni li jgħaddu dawn il-liġijiet li l-Partit Laburista kien lest jappoġġja lill-Partit Kostituzzjonali fil-gvern. Fl-Assemblea l-Partit Nazzjonalista kellu 13-il deputat (14,321 voti), il-Partit Kostituzzjonali 15-il deputat (14,290 voti), il-Partit Laburista 3 deputati (5,011 voti) u l-Indipendenti wieħed (822 vot). Dak iż-żmien il-ħaddiema ma kellhomx dritt jivvotaw.
Il-liġi tal-korriment fuq il-post tax-xogħol għaddiet mill-Assemblea fil-31 ta’ Jannar 1929. Għall-ewwel darba fl-istorja ta’ pajjiżna, il-ħlas għall-korriment waqt ix-xogħol sar bi dritt u mhux iżjed b’karità.
Mellieħa Marzu 2025
